چکیده

برخی مفاهیم به سبب ورود در حوزه‌­های مختلف تاریخ، دین، اسطوره و ... و به دلیل گره ­خوردگی با تخیّل، عاطفه، شعر و ادبیات چنان توسّعی یافته که قالب معانیِ قاموسی را در هم شکسته و به نمادهای شعری یا بن­مایه­‌های داستانی بدل ­شده­اند. یکی از این گونه مفاهیم، «خِضر» یا «خَضِر» است که نه تنها بن‌­مایه­‌ای پربسامد و معنی­‌آفرین بوده که به دلیل برخورداری از خصلت شناوری معنایی و انعطاف مفهومی، دچار دگردیسی شده، کارکردهای متعدد و گاه متناقضی یافته ­است. او که در آغاز ظهور، صاحب علم حقیقت و شناسای آب حیات است، در ادامه­‌ی سیر تکاملی خویش سر از عوالم عجایب عالم بر­می­‌آورد، سپس با ورود به حوزه­ی تصوّف، راهبر سالکان طریقت می­‌شود؛ گاه آرزوهای مادی آنان را برآورده می‌­سازد و در همین حوزه، حتی به راهزن طریقت بدل می­شود. در وهله‌­ی دیگر با ورود در فرهنگ عامه، نقش برآورنده­ی حاجات را ایفا می‌کند؛ شاه ­نشان می­شود و گاه دست ظالمان را کوتاه می­کند و در نهایت، در دوره­ی مدرنیسم در عرصه‌­ی ذهنیّت عامه پای می­‌نهد و همچنان در ناخودآگاه ضمیر آنان، به حیات نامحسوس خود ادامه می‌­دهد. از این منظر، خضر در ادب روایی فارسی از قالب صرف دینی و مقدس خود بیرون آمده، وجهی اسطوره‌­ای، کهن ­الگویی، معرفت­‌شناختی و در مواردی نقش اجتماعی یافته­­‌است. این نوشتار قصد دارد تا چند و چون این دگردیسی را با رویکردی ساختارگرایانه و با گوشه­‌ی چشمی به مطالعات تاریخی و داستانی مورد واکاوی قرار دهد.